پاتوق دوستان

اسلام عزیز همه مردم را به تفکر در اصول و مبانی اعتقادی دین دعوت نموده است:

فَبَشِّرْ عِبادِ ، الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ [1]
پس بندگان مرا بشارت ده! همان کسانى که سخنان را مى‏شنوند و از نیکوترین آنها پیروى مى‏کنند آنان کسانى هستند که خدا هدایتشان کرده، و آنها خردمندانند.

وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ [2]
و اگر یکى از مشرکان از تو پناهندگى بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود (و در آن بیندیشد)! سپس او را به محل امنش برسان، چرا که آنها گروهى ناآگاهند

یافتن حقیقت مبتنی بر تحقیق است، و تحقیق نیز جز با آزاد اندیشی و خردورزی میسر نمی گردد؛ آیات بسیاری در قرآن کریم، همگان (حتی مشرکین و بی دینان) را به تفکر و تحقیق در نشانه های الهی و عبرت از تاریخ گذشتگان و مانند آن دعوت نموده است:

أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ
أَ وَ لَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ[3]
آیا آنان با خود نیندیشیدند که خداوند، آسمانها و زمین و آنچه را میان آن دو است جز به حق و براى زمان معیّنى نیافریده است ولى بسیارى از مردم (رستاخیز و) لقاى پروردگارشان را منکرند.
آیا در زمین گردش نکردند تا ببینند عاقبت کسانى که قبل از آنان بودند چگونه بود؟! آنها نیرومندتر از اینان بودند، و زمین را (براى زراعت و آبادى) بیش از اینان دگرگون ساختند و آباد کردند، و پیامبرانشان با دلایل روشن به سراغشان آمدند (امّا آنها انکار کردند و کیفر خود را دیدند) خداوند هرگز به آنان ستم نکرد، آنها به خودشان ستم مى‏کردند!

در روایت بسیاری بر تفکر تاکید فراوان شده و یک ساعت تفکر برتر از یک شب زنده داری [4] یا یک سال عبادت[5] معرفی شده، و آن را سرچشمه خوبی ها و منبع جوشش نیکی ها بیان نموده است.[6]

به چالش کشیدن مباحث اعتقادی و نگاه نو و تحقیق جدید در انگاره های دینی، جزء لاینفک و گریزناپذیر تعقل، تفکر و تدبّر بدون تعصب در محتوا و آموزه های دینی است؛ به سخن دیگر: آزاد اندیشی و خرد ورزی هر آزاده ای حکم می کند که در مباحث مذهبی و اعتقادی به گفتمان نشسته و با اندیشه ای به دور از احساسات و تعصبات کاذب و در فضایی معقول و منطقی به دنبال حقیقت گردد.

رعایت احترام متقابل، عدم توهین به مقدسات و عقاید یکدیگر، بحث و مناظره در چارچوب عقل و منطق و عاقلانه و عالمانه مباحثه کردن، از شروط اولیه یک گفتمان پویا و نتیجه بخش است. افراد مخالف، بعضاً چالش های مباحث دینی را بهتر شناسایی می کنند یعنی به مسایلی از عقاید دینی و مذهبی اشاره می نمایند که بسیاری از پیروان آن مکتب، بخاطر تعصب یا ترس از عقاب و مانند آن، حتی به خود اجازه نمی دهند که درباره صحت آن مطالب فکر کنند و یا آن را در یک چالش علمی به بوته نقد بگذارند. همین سؤالات جسورانه، خواسته یا ناخواسته موجب ابداع موضوع و مبحثی جدید در باب دین می شود و یک نقطه به ظاهر مبهم دینی، به برکت سؤال فردی به ظاهر بی دین، مورد بررسی و کنکاش عالمان و محققان مباحث دینی قرار می گیرد و ابهامات ظاهری آن روشن می گردد. برخورد تفکرها و تضارب آراء ضمن آنکه موجب پویایی و تلاش علمی در هر رشته ای می گردد، کشف مباحث علمی جدید را هم به دنبال دارد. کتابهای ارزشمند زیادی داریم که سرچشمه تألیفشان مرهون همین تضارب آراء و برخورد با فکر مخالف بوده است: الذریعة الی تصانیف الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی و الغدیر علامه امینی دو نمونه بارز آن هستند که در پاسخ به ادعای مخالفین تالیف و تدوین شده است.

جلد اول کافی (کتاب التوحید را بنگرید)، پر است از مناظراتی که بین افراد زندیق و کافر و بی دین با امام صادق (ع) انجام شده و حضرت هم در کمال آرامش با آنها به مناظره پرداخته است. به عنوان نمونه رجوع کنید به الکافی، ج1/ص74 که زندیق بعد از مناظره و مباحثه با امام، سرانجام قانع شده و مسلمان می گردد.

اما آنچه که در این بین مهم است و از اهمیت قابل توجهی برخوردار است شیوه برخورد پیروان و مدعیان دفاع از اسلام با این گونه افراد است که باید سنجیده، منطقی، برهانی و در عین حال همراه با شکیبایی و ادب و به دور از هرگونه تعصب و احساسات کاذب عمل نمایند و این دستور قرآنی را سرلوحه کار خود قرار دهند که:

ادْعُ إِلى‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ [7]
با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشى که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسى بهتر مى‏داند چه کسى از راه او گمراه شده است و او به هدایت‏ یافتگان داناتر است.

قرآن کریم ما را از دشنام دادن معبودهای غیر الهی دیگران هم برحذر داشته و می فرماید:

وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ [8]
(به معبود) کسانى که غیر خدا را مى‏خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روى (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند

به امید آن که گفتمان های عقلانی روز به روز در میان جوامع انسانی گسترش یابد و همه افراد _با هر عقیده و مسلک و تفکری_ بتوانند ندای حقگوی دین را آزادانه و آگاهانه بشنوند و با اختیار خویش مسیر روشن حق را انتخاب نمایند.

پی نوشت
---------------------------
1- زمر/17و18.
2- توبه /6.
3- روم/8و9.
4- الکافی، ج2/ص 54.
5- مستدرک‏ الوسائل، ج11،ص 183.
6- قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ: إِنَّ التَّفَکُّرَ یَدْعُو إِلَى الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ ، امام علی (ع) فرمودند: همانا تفکر به نیکی و عمل به آن فرا می خواند؛ الکافی، ج 2،ص 55.
7- نحل /125.
8- انعام/108.